انسان فضا را از طریق فاصله و ابعاد درک می کند. ما و چیزهای پیرامون ما در درون فضا قرار گرفته ایم و در عین حال بخشی از آنهستیم. بنابراین فضا یک مفهوم انتزاعی و خارج از طبیعت نیست بلکه معنایی کاملاً ملموس و عینی دارد. مفهوم فضا در هنر تجسمی با توجه به فاصله ها و ابعاد عناصر بصری اثر معنا پیدا می کند. بنابراین فضای یک اثر، تأثیرات کلی مادی و محتوایی آن است. در واقع با وجودعناصر بصری و روابط میان آن هاست که انواع فضاها شکل می گیرد. فضا می تواند به شکل فضای مثبت و منفی، مسطح و مجازی، نوسان دار و متعارض باشد:
پیش از این در مورد عناصر (و فضاهای) مثبت و منفی توضیح داده شد (قسمت نقطه و خط وحجم).
اگر شکل هیچ ضخامتی نداشته باشد کاملاً روبروی بیننده قرار می گیرد و عمقی را نشان نمی دهد و به صورت فرم مسطح مشاهده می شود. اما چنانچه همپوشانی داشته باشند و یا دچار تغییرات در شکل و اندازه و رنگ و بافت شوند حالت مسطح بودن از بین رفته و بعضی از فرم ها بصورت مجازی جلو آمده و بعضی عقب رفته دیده می شوند. روش های متداول این تغییرات در فضای مجازی به شرح زیر می باشند (تصویر35):
همپوشانی: وقتی فرمی فرم دیگر را می پوشاند جلو یا بالای آن دیده شده و عمق کمی ایجاد می شود.
-تغییر اندازه: با افزایش اندازه فرم، آن را نزدیک تر و با کاهش اندازه آن را دورتر می بینیم.
-تغییر رنگ و تیرگی: رنگ های گرم با درجات خلوص بیشتر جلو آمده و رنگ های سرد و ناخالص عقب رفته به نظر می رسند. همچنین درجات تیره جلوتر از درجات روشن دیده می شوند.(بخش عناصر بصری و کیفیات بصری نقطه-تصویر آخر)
-تغییر بافت: بافت های زبر نزدیک تر و بافت های نرم و لطیف دورتر به نظر می رسند.
-تغییر زاویه دید: در صورت دوران فضایی فرم بصورت مایل دیده می شود.
-تغییر شکل: با منحنی یا خم دار کردن فرم های مسطح فضا مجازی دیده می شود.
-افزودن سایه
هم پوشانی
تغییر اندازه
تغییر رنگ و تیرگی
تغییر بافت
تغییر زاویه دید
تغییر شکل
سایه اندازی
تصویر -35- روش های ایجاد فضای مجازی و نمونه کاربرد آن در شکل برگ:
همچنین به کمک انواع مختلف پرسپکتیوهای موازی مانند ایزومتریک و یا چند نقطه ای نیز می توان حجم و عمق مجازی ایجاد نمود(تصویر36).
تصویر -36- پرسپکتیو و ایجاد حجم مجازی:
فضای نوسان دار بگونه ای است که در یک لحظه جلو آمده و در لحظه بعد، عقب رفته دیده می شود. بهمین دلیل این نوع فضا، حرکات بصری جالبی را بوجود می آورد. فضای متعارض فضایی نامعقول بوده که تفسیر آن ناممکن است. در این نوع، با نگاه کردن به یک قسمت از طرح حس می کنیم که به طرف پایین نگاه می کنیم اما با نگاه به قسمت دیگر مطمئنیم به طرف بالا نگاه می کنیم. با نگاه به کل طرح متوجه تعارض دو جنبه بصری با یکدیگر می شویم. این نوع فضا کشش بصری غریبی ایجاد کرده و امکانات جالبی را در اختیار هنرمندان قرار می دهد (تصویر37).
تصویر -37- نمونه های فضای:
-نوسان دار
-متعارض
در معماری و مجسمه سازی مخاطب در کنار اثر قرار داشته و می تواند فضا را درک کند اما در نقاشی و طراحی فضای اثر در مقابل مخاطب و مستقل از او قرار داشته و معنی می شود. به همین دلیل است که هنرمند سعی دارد به طرق مختلفی که شرح داده شد به سطح دو بعدی، جلوهای سه بعدی بخشد. فضاسازی در آثار هنرمندان را میتوان به چهار نوع فضای سه بعد نما، دو بعد نما، همزمان و وهمی تقسیم نمود.
در این نوع که در آثار نقاشان واقع گرا دیده می شود، برای نمایش فضای سه بعدی به روی سطح دو بعدی از روش هایی که گفته شد جهت تجسم عمق (پرسپکتیو) و نشان دادن دوری و نزدیکی استفاده می شود. به عنوان نمونه در
روش تغییر اندازه نوعی ژرف نمایی مقامی وجود دارد که در آن هنرمند در ترکیب خود افرادی که مقام بالاتری دارند را بزرگتر از سایرین نشان می دهد مانند نقاشی های قهوه خانه ای ایران. همچنین اشکال واضح جلوتر از بخش های مبهم دیده می شوند (تصویر38).
تصویر -38- نمونه های فضای سه بعد نما:
- تغییر اندازه - پروجینو ( ایتالیایی ) ، قولر آغاسی
تغییر رنگ - سزان
تغییر تیرگی و وضوح - استرند
تغییر وضوح و بافت - میله
در این نوع که در آثار نقاشان انتزاعی دیده می شود، منظور از عمق نمایی شبیه سازی واقعیت نیست (تصویر39).
تغییر اندازه و شکل و رنگ - وازارلی و رایلی
همپوشانی، تغییر رنگ و تیرگی - آلبرز
تغییر بافت، رنگ، تیرگی، وضوح - هانس هارتونگ
در این نوع که در آثار نقاشان کوبیست و نگارگری قدیم ایران دیده می شود، هنرمند فضا را بصورت تلفیقی از سه بعد نما و دو بعدنما ایجاد می کند. به عبارتی ساختار ترکیب خود را از مکان های مختلف به صورت موازی و بطور همزمان شکل می دهد. این نوع به روایتگری موضوعات داستانی کمک می کرد (تصویر27و80).
فضای وهمی (خیالی): در این نوع که در آثار نقاشان رومانتیک، نمادگرا و سوررئالیست دیده می شود هنرمند با استفاده از عناصر واقع نما، فضایی ساختگی و غیر واقعی را بوجود می آورد. عناصر در واقعیت نمی تواند وجود داشته باشد مانند ساعت هایی که ذوب شده و لخت شده هستند.
دالی
